लेखांक-4

लेखांक-4⃣

💢 इयत्ता 10 वी

*विज्ञान भाग 2 : स्वअभ्यास*

प्रकरण 1 : *आनुवंशिकता व उत्क्रांती*

★★★★★★★★★

🤔 *आपण काय शिकलो!*

🔹 *प्रतिलेखन (Transcription)*

◆ ही एक प्रकारची मुद्रण क्रिया आहे. ही क्रिया पेशीच्या केंद्रकातील RNA पॉलीमरेज मध्ये पार पाडली जाते. (आकृती 1.1 पहा)

◆ DNA च्या लांब धाग्यात अनेक प्रकारची प्रथिने तयार करण्यासाठी आवश्यक जनुकीय संकेत असतात. जे प्रथिन तयार करावयाचे आहे, त्याचा संकेत असणारा DNA च्या लांब धाग्यातील तेवढाच छोटा भाग RNA पॉलीमरेज मध्ये आणला जातो. 

◆ तिथे DNA द्वारे सांकेतिक mRNA चा धागा तयार केला जातो. हा mRNA तयार करण्यासाठी DNA च्या दोन धाग्यापैकी एकाच धाग्याचा वापर केला जातो.

◆ तयार झालेल्या mRNA वर A, C, G हे नत्रयुक्त रेणू आणि थायमिन (T) ऐवजी युरॅसिल (U) असतो. 

◆ याप्रकारे DNA पासून mRNA तयार होण्याच्या क्रियेला *"प्रतिलेखन"* असे म्हणतात.

🔹 *भाषांतरण (Translation)*

◆ पेशी केंद्रकात तयार झालेला mRNA चा धागा केंद्रकिय छिद्रातून बाहेर येतो. हा धागा खडबडीत अंतर्द्रव्य जालिका किंवा पेशी द्रवातील *रायबोझोम* मध्ये जातो. थोडक्यात, मेसेंजर RNA चा धागा कोणते प्रथिन तयार करायचे आहे याचा मेसेज (कोडॉन) घेऊन रायबोझोम मध्ये येतो. 

◆ रायबोझोम मध्ये mRNA वरील ट्रिप्लेट (तीन-तीन) कोडॉनचा अर्थबोध करून त्याला जुळणारा अँटीकोडॉन tRNA मार्फत पुरवला जातो.

◆  या क्रियेला *'भाषांतरण'* असे म्हणतात.

[लक्षात ठेवा: प्रतिलेखन व भाषांतरण या दोन्ही क्रियांना मिळून *"सेंट्रल डोग्मा"* असे सुद्धा म्हणतात]

🔹 *स्थानांतरण (Translocation)*

◆ प्रत्येक अमिनो आम्लासाठी एक विशिष्ट ट्रिप्लेट कोड असतो. 

◆ mRNA वरील ट्रिप्लेट कोडला जुळणारा अँटीकोड tRNA कडे असतो. 

◆ भाषांतरण क्रियेत जसजसे  tRNA कडून अँटीकोडॉन पुरवले जातात तसतसे mRNA चा धागा रायबोझोमच्या एक टोकाकडून दुसऱ्या टोकाकडे सरकू लागतो. mRNA च्या या सरकण्याला *'स्थानांतरण'* असे म्हणतात.

◆ याचवेळी tRNA ने पुरवलेल्या अँटीकोडॉन मुळे अमिनो आम्ल एकापुढे एक जोडले जातात. त्यातून अमिनो आम्लाची पेप्टाईड बंध असणारी शृंखला तयार होते. ही शृंखला म्हणजेच *'प्रथिन'* होय. याप्रमाणे DNA च्या मदतीने पेशीत प्रथिन तयार केले जाते. हे प्रथिन नंतर शरीरातील आवश्यक त्या ठिकाणी पाठवले जाते. 

●●●●●●●●●●●●●

 🤣 *थोडी गंमत*

 【 तुम्ही डॉक्टरकडे जाता. डॉक्टर तुम्हाला औषध लिहून देतात. त्याला 'प्रिस्क्रिप्शन' (चिठ्ठी) म्हणतात. त्यावर कोणते औषध लिहिले आहे ते अक्षर तुम्हाला वाचता येतात का?... नाही. त्याचप्रमाणे डॉक्टर म्हणजे DNA समजू. कोणते प्रथिन तयार करायचे आहे त्यानुसार DNA काही संकेत mRNA वर लिहून देतो. या क्रियेला आपण *ट्रान्सक्रिप्शन*  (प्रतिलेखन) असे म्हणू. 

आता, ही चिट्टी घेऊन तुम्ही औषध दुकानात जाता. औषध दुकानदारालाच त्या चिठ्ठीचा अर्थबोध होतो.  औषध दुकान म्हणजे "रायबोझोम" आणि दुकानदार म्हणजे tRNA आहे असे समजू. तो चिठ्ठीतील संकेतानुसार जुळणारे औषध देतो. या क्रियेला आपण 'भाषांतरण' असे म्हणू.

दुकानदार आता औषधाचे बील प्रिंटरला देतो. छपाई होईल तसे कागद एका टोकाकडून दुसऱ्या टोकाकडे सरकते. या क्रियेला आपण 'स्थानांतरण' म्हणू. 

कशी वाटली गंमत! ही फक्त गंमत आहे हं, पेपरमध्ये असं लिहायचं नाही बरं का!!】

-----------------------------

🔹 प्रथिन संश्लेषणाची क्रिया समजावी म्हणून इथे थोडे सविस्तर वर्णन करण्याचा प्रयत्न केला आहे. तरीसुद्धा काहीजणांना अर्थबोध झाला नसेल तर खाली U tube वरील व्हिडिओची एक लिंक देत आहे. व्हिडीओ इंग्रजीमध्ये असला तरी अनिमेशन मुळे नेमके काय घडत आहे हे समजायला तुम्हाला नक्कीच मदत होईल असे वाटते. 

व्हिडीओ पाहण्यासाठी खालील लिंकवर टिचकी मारा.

https://youtu.be/2BwWavExcFI

-----------------------------

🔹 *आजचा अभ्यास:*

पान नंबर 2 वरील तिसरा परिच्छेद वाचून खालील प्रश्नांची उत्तरे मिळवा आणि तुमच्या वहीत लिहा. 

1) जनुका मध्ये अचानक घडून आलेल्या बदलाला काय म्हणतात.

2) जनुकीय बदलाचे सजीवावर कोणते परिणाम होतात? का? 

...✍

*श्रीशैल मठपती, कोल्हापूर*

💢Ⓜ💢Ⓜ💢Ⓜ