लेखांक-8

लेखांक-8⃣

💢 इयत्ता 10 वी

*विज्ञान भाग 2 : स्वअभ्यास*

प्रकरण 1 : *आनुवंशिकता व उत्क्रांती*

★★★★★★★★★

🔹 *कार्बनी वयमापन*

■ एखाद्या पुरातन अवशेषातील किरणोत्सारी कार्बनचे प्रमाण मोजून त्याचे वय निश्चित करण्याच्या पद्धतीला 'कार्बनी वयमापन' असे म्हणतात.

■ ही पद्धत नैसर्गिक कार्बन C-14 च्या क्षयावर आधारलेली असून *विलार्ड लिबी* यांनी 1954 मध्ये ती विकसित केली.

■ कार्बनचे अनेक अपरूपे आहेत. त्यापैकी C-12 आणि C-14 ही अपरूपे सजीवात समप्रमाणात आढळतात. यापैकी C-14 हे अपरूप किरणोत्सारी आहे.

■ जेव्हा प्राणी अथवा वनस्पती मृत पावतात तेव्हा त्यांचे कार्बन (अन्न) ग्रहण थांबते व त्या क्षणापासून त्यांच्या शरीरातील फक्त C-14 चा ऱ्हास होण्याची एकच प्रक्रिया चालू राहते. त्यामुळे काळानुसार सजीवांच्या शरीरातील C-12 आणि C-14 चे गुणोत्तर सतत बदलत राहते. 

■ सजीवाच्या शरीरातील C-14 आणि C-12 व C-14 चे गुणोत्तर यावरून तो सजीव किती वर्षापूर्वी जीवंत होता म्हणजेच त्याचा काल निश्चित केला जातो.

■ या पद्धतीचा उपयोग पुरातन अवशेषशास्त्र व मानववंशशास्त्र यामध्ये मानवी अवशेष, जीवाश्म किंवा हस्तलिखिताचे वय/काल ठरवण्यासाठी होतो.

■  उत्क्रांतीचा अभ्यास करण्यामध्ये या पद्धतीने मोठा हातभार लावला आहे. कार्बनी वयमापन पद्धतीनुसार अपृष्ठवंशीय प्राण्यांपासून हळूहळू पृष्ठवंशीय प्राण्यांचा उद्भव झालेले दिसून आले आहे.

🔹 *थोडे स्पष्टीकरण:*

◆  C-12 आणि C-14 यामध्ये 12 आणि 14 हे अंक कार्बनचे अणूवस्तुमान दर्शवतात. 

◆ C-14 चा अर्धआयुकाल 5730 वर्षे आहे. म्हणजे एखाद्या मृत अवशेषातील C-14 चे ऱ्हास होऊन त्याची संख्या निम्मी होण्यासाठी 5730 वर्षे लागतात. 

◆ हे एका उदाहरणाने समजून घेऊ. समजा एका मृत सजीवाच्या शरीरात C-12 चे 20 आणि C-14 चे 10 अणू आहेत. म्हणजे C-14 ची संख्या अर्ध्याने कमी झाली आहे. याचा अर्थ तो सजीव 5730 वर्षापूर्वी जिवंत होता. याप्रमाणे कोणत्याही मृत अवशेषातील C-12 आणि C-14 चे गुणोत्तर पाहून त्याचे वय/काल निश्चित करता येते.

◆ सर्वात प्रथम इजिप्त मधील प्राचीन लाकडी खेळण्याचे याप्रमाणे वय निश्चित करण्यात आले होते. 

----------------★★★ --------------------

🔹 *आजचा स्वाध्याय*

आजचा स्वाध्याय सोडवण्यासाठी पाठयपुस्तकातील पृष्ठ क्र. 5 व 6 वरील मजकुराचे समजपूर्वक वाचन करा. 

1. अवशेषांग म्हणजे काय?

2. सजीवाच्या शरीरात अवशेषांग का निर्माण होतात?

3. खालील रिक्त जागा भरा.

खाली मानवी शरीरात असणारे पण मानवाला निरुपयोगी अवशेषांगाची नावे दिली आहेत. त्यांच्यापुढे ती कोणत्या प्राण्यांसाठी उपयुक्त आहेत ते लिहा.

A) आंत्रपुच्छ : ...........

B) कानाचे स्नायू : .........

C) माकडहाड : ..........

D) अक्कलदाढ : ...........

E) अंगावरील केस : ..........

4. जीवाश्म म्हणजे काय? 

5. पुस्तकातील आकृती 1.8 चे निरीक्षण करून खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा.

a) पुराजीव महाकल्प मध्ये कोणत्या सजीवांचे अवशेष आढळतात?

b) माध्यजीव महाकल्प मध्ये कोणत्या सजीवांचे अवशेष आढळतात?

c) नूतनजीव महाकल्प मध्ये कोणत्या सजीवांचे अवशेष आढळतात?

d) भूस्तर रचनेत आढळणाऱ्या जीवाश्मवरून तुम्ही कोणता निष्कर्ष काढाल? 

...✍

*श्रीशैल मठपती, कोल्हापूर*

💢Ⓜ💢Ⓜ💢Ⓜ