लेखांक-13

लेखांक-1⃣3⃣

💢 इयत्ता 10 वी

*विज्ञान भाग 2 : स्वअभ्यास*

प्रकरण 1 : *आनुवंशिकता व उत्क्रांती*

★★★★★★★★★

*वर्गाध्यापन करताना काही विद्यार्थी शिक्षकांना- लेम्यूर म्हणजे काय? गिबन म्हणजे काय? ओरँग उटान म्हणजे काय? अशी प्रश्ने विचारतात. अशा जिज्ञासू विद्यार्थ्यांसाठी थोडी सविस्तर माहिती ...*

🔹 *लेम्यूर*

(पृष्ठ क्र.9 ओळ क्र.11)

आफ्रिकेच्या आग्नेय किनाऱ्यावरील मादागास्कर या विशाल बेटावर लेम्यूर माकड आढळते. शास्त्रज्ञांनी 18 व्या शतकात सर्वप्रथम हा सस्तन प्राणी पाहिला. रात्रीच्या वेळी झाडावरून फिरताना हा प्राणी त्यांच्या बटबटीत मोठ्या डोळ्यांमुळे जणू भूतासारखा भासतो. म्हणून त्याला 'लेमरस' हे नाव पडले. लॅटिन भाषेत लेमरस म्हणजे 'भूत'. पुढे जाऊन त्याचे ' लेमुर्स' हे नाव रूढ झाले. लेमुर्स हे माकडाचे पूर्वज असावेत असे मत संशोधक मांडतात. आजही लेम्यूर माकडाच्या सुमारे 32 जाती अस्तित्वात आहेत. 

■ *कपि कुल:*

लेम्यूर पासून माकडे विकसित झाली असावीत. लाल-काळी माकडे आपणाला माहीत आहेत. सुमारे 4 कोटी वर्षांपूर्वी या माकडांची शेपूट हळूहळू नाहीशी झाली आणि त्यांचे रूपांतर कपि (Ape) मध्ये झाले असावे. 

🔹 *गिब्बोन :*

(पृष्ठ क्र.9 ओळ क्र.15)

आग्न्येय आशियात आढणारे मध्यम बांध्याचे कपि म्हणजेच गिब्बोन्स होत. आफ्रिकेतून आशियामध्ये पोहोचलेल्या या माकडांचे गिब्बोन्स मध्ये रूपांतर झाले  असावे. यांना शेपूट नसते. माकडात नसणारे अपेंडीक्स यांच्यात आढळते. मेंदू विकसित झालेला आहे. 'गिब्बोन्स' हे माकड आणि विकसित कपि (गोरिला, चिंपाझी इ.) यांना जोडणारा दुवा आहेत. 

🔹 *ओरँग-उटान:*

(पृष्ठ क्र.9 ओळ क्र.15)

हा मलाया आणि इंडोनेशियन शब्द असून ओरँग = मानव,

हुटान = जंगल; म्हणजेच *'जंगली मानव'* असा या शब्दाचा अर्थ आहे. हा कपि बोनिओ आणि सुमात्रा बेटावर आढळतो. याचे शरीर मोठ्या आकाराचे, तांबूस रंगाचे लांब केस, लांब व हुकासारखे असणारे हात-पाय झाडावर राहण्यासाठी अनुकुलित झालेले असतात. 

🔹 *चिंपांझी*

(पृष्ठ क्र.9 ओळ क्र.16)

आफ्रिकन जंगलात आढळणारा हा मोठ्या आकाराचा कपी असून याचे कान मोठे आणि रंग काळा असतो. या कपिचे वैशिष्टय म्हणजे यांच्याजवळ हत्यार बनवणे आणि हाताळण्याचे विलक्षण बौद्धिक कौशल्य आढळते. 

🔹 *गोरिला*

(पृष्ठ क्र.9 ओळ क्र.16)

हा प्रामुख्याने आफ्रिकन जंगलात आढळतो. गोरिला हा शब्द सर्वप्रथम एका ग्रीक प्रवाशाने आफ्रिकन जंगली, केसाळ प्राण्यांसाठी वापरला होता. चिंपांझीच्या तुलनेत गोरीलाचे शरीर किंचित पुढे झुकलेले, कान तुलनेने छोटे, मजबूत खांदे, धिप्पाड शरीरयष्टी आणि लांब हात हे यांचे वैशिष्ट आहे. यांच्या मेंदूचा इतर कपिच्या तुलनेत चांगला विकास झालेला दिसतो. 

🔹 होमिनिडा गणातील माकड, कपि आणि माणूस यांचा पूर्वज गट (ancestral stock) हा एकच होता आणि कालानुरूप, उत्क्रांतीद्वारे हे सर्व एकमेकांपासून वेगळे होत गेले. या कपिगटामध्ये ‘ओरँगउटान’ हा आशियाई कपि आणि गोरिला व चिंपँझी हे आफ्रिकन कपि यांचा समावेश होतो. आजचा माणूस हासुद्धा आफ्रिकेतच उत्पन्न झाला असून चिंपँझी हा त्याचा सर्वांत जवळचा चुलत भाऊबंद आहे असे आपण म्हणू शकतो. माकड आणि नरवानर कपि (म्हणजे गोरिला, चिंपँझी, आधुनिक मानव) यांच्या शरीररचनेत बरेच साम्य असून अस्थिस्वरूपात बदल होत गेल्यामुळे त्यांच्यात हळूहळू विकास होत गेला असावा.

*विकासाचा हा क्रम:*

लेम्यूर > गिब्बोन > ओरँगउटान > चिंपांझी > गोरिला असा आहे. 

[या सर्व कपींची छायाचित्रे सोबत देत आहे. ती पाहिल्यास संकल्पना आणखी स्पष्ट होईल.]

*आजचा स्वाध्याय*

पाठ्यपुस्तकातील पान नंबर 11 वर दिलेल्या स्वाध्यायातील जमतील तेवढे प्रश्न सोडवा.

...✍

*श्रीशैल मठपती,* कोल्हापूर

💢Ⓜ💢Ⓜ💢Ⓜ