लेखांक-32

लेखांक-3⃣2⃣

💢 *स्वअभ्यास*

इ.10 वी-विज्ञान भाग 2

प्रकरण 2: *सजीवांतील जीवनप्रक्रिया भाग-1*

================

*आजचा स्वाध्याय*

पाठ्यपुस्तकातील पृष्ठ क्र. 20 वरील 'जरा डोके चालवा' या शीर्षकाखाली विचारलेल्या सहा प्रश्नाची उत्तरे लिहा.

=================

*शंका समाधान-2*

1] *चतुष्क म्हणजे काय? ते केंव्हा तयार होते?*

उत्तर:- 

◆ समजा, जनक (Parental cell) पेशीमध्ये 'अ'  गुणसूत्र आईकडून आणि 'ब' गुणसूत्र बाबाकडून आले आहे. 'अ' ची प्रत (xerox) तयार होऊन त्याचे "अ-1, आणि अ-2" तसेच 'ब' ची प्रत तयार होऊन "ब-1 आणि ब-2" अशी दोन भगिनी गुणसूत्रे (sister cromatids) तयार होतात. (अ1, अ2) आणि (ब1, ब2) ला समजात गुणसूत्रांची जोडी (homologous pair) असे संबोधतात. 

◆ अर्धगुणसूत्री विभाजन-1 मध्ये ही समजात गुणसूत्रांची जोडी एकमेकाला चिकटते. (गुणसूत्र बिंदूजवळ स्टेपल होते.) यातून "अ1+अ2+ब1+ब2" अशा चार गुणसूत्रांचा एक जुडगा (bunch) तयार होतो. त्याला चतुष्क असे म्हणतात. (सोबत दिलेली आकृती क्र. 1 पहा.) 

◆ गुणसूत्रांचे हे चतुष्क अर्धसूत्री विभाजनात पूर्वावस्था 1 मध्ये तयार होते. 

◆ समजात गुणसूत्रात पारगती होऊन गुणसूत्रांचे पुनःसंयोजन होण्यासाठी चतुष्क निर्मिती आवश्यक आहे.

=================

2] *चिऍस्मा (chiasma) म्हणजे काय?*

उत्तर-

◆ समजात गुणसूत्रांचे चतुष्क तयार होते. चतुष्कातील समजात गुणसूत्रे आलिंगन दिल्यासारखी परस्परांना घट्ट चिकटतात. त्यामुळे चतुष्काची जाडी वाढते व ती सूक्ष्मदर्शक यंत्रात स्पष्ट दिसू लागते. अशा इंगजी 'X' अक्षरासारख्या रचनेत ज्या बिंदूत गुणसूत्र चिकटतात त्या बिंदूला 'चिऍस्मा' म्हणतात आणि सहभागी गुणसूत्र भुजाना "चैऍस्मॅटा" किंवा "फुली" असे म्हणतात. फुलीच्या ठिकाणी जनुकांची अदला-बदल होते. (आकृती क्र. 2 पहा.) चैऍस्मॅटा मध्ये गुणसूत्रात पारगती झाल्यामुळे ती एकसमान (identical) रहात नाहीत. 

=================

3] *जनुकीय पारगती (crossing over) म्हणजे काय?*

उत्तर:

◆ चैऍस्मॅटा मध्ये परस्परांना चिकटलेल्या समजात गुणसूत्रात जनुकांची अदला-बदल होते. या प्रक्रियेला जनुकीय पारगती (crossing over) असे म्हणतात. (सोबत दिलेली आकृती क्र. 3 पहा.) 

◆ पारगती नंतर समजात गुणसूत्रामध्ये जनुकांची नवी रचना होते. त्यालाच "जनुकाचे पुनःसंयोजन" असे म्हणतात. 

==================

4] *जनुकीय पारगती/ जनुकीय पुनः संयोजनचे महत्व स्पष्ट करा.*

# गुणसूत्रात नवीन जुळणी झाल्यामुळे पुढच्या पिढीत विविधता निर्माण होते.

# नवे जनुकीय बदल उत्क्रांतीस कारणीभूत ठरतात.

# नवनवीन प्रजातींची निर्मिती करता येऊ शकते. (विशेषतः वनस्पतीमध्ये) 

================

*टीप*- पाठयपुस्तकात फारच त्रोटक माहिती दिली आहे. जिज्ञासू विद्यार्थ्यांसाठी आणि संकल्पना स्पष्ट व्हावी या उद्देशाने थोडी सविस्तर माहिती देण्याचा प्रयत्न केला आहे. 

■■■

...

★ *मागील सर्व लेख मिळवण्यासाठी खालील लिंकवर क्लीक करा.*

https://shrishail-mathapati.blogspot.com/

💢Ⓜ💢Ⓜ💢Ⓜ

Article-31

Article-3⃣1⃣

*Self-practice*

10 th -Science Part 2

Topic 2: *Life Process in Living organisms Part-1*

================

 *Today's exercise*

Explain the difference between mitosis and meiosis. Use the following points.

# Meaning

# Type of reproduction

# Takes place in

# Necessary for

# Produces 

# No. Of divisions

# Mother cell

# Chromosome numbers

# Steps involved

================

 *Resolve doubts *

1) *What is the sight of meiosis in the body?*

 Answer:

 ◆ Meiosis occurs in the sex cells of an organism.  But it is also misinterpreted to mean that cell division occurs in sperm and ovum.  Sperm and ovum are the names of the progenitor cells formed by meiosis. 

◆ Sperm are formed by meiotic division in the germinal epitheliul cells of the male testicles.

◆ A female child borns with about 1 million eggs in the ovary. By the time a female reaches puberty nearly 3 lakh eggs are in her ovary. In mature female generally every month an ovum is released in oviuct.

That is, both the sperm and the ovum are haploid gametes formed by meiosis.

2) *What is the duration of meiosis in humans?*

 Answer:

◆ Sperm production begins when a man reaches puberty and continues throughout his life. A healthy adult male produces millions of sperm in a single day.

◆ In female, an ovum is released each month by ovulation process. The ovulation process lasts for 40 to 45 years of her age.

3) *What are homologous chromosomes?*

Answer:

◆ A pair of diploid chromosomes one from the mother and another from the father is called a homologous chromosome.

◆ The height, thickness, gene sequence and location of the centromere of both these chromosomes are identical. 

4) *What are sister chromatids?*

Answer:

◆ Duplicate copies of genes are made in cell division.

◆ The 'n' chromosome from the mother and its duplicate together form the 2n diploid chromosome. They are both identical in all respects so they are called as sisters chromosomes. 

◆ Similarly, 2n chromosome are formed from the n chromosome from the father. (See accompanying figure.)

We will deal with the rest of the questions tomorrow.

 ■■■

 ...

 ★ *Click on the link below to get all the previous articles.*

 https://shrishail-mathapati.blogspot.com/

 💢Ⓜ💢Ⓜ💢Ⓜ

लेखांक-31

लेखांक-3⃣1⃣

💢 *स्वअभ्यास*

इ.10 वी-विज्ञान भाग 2

प्रकरण 2: *सजीवांतील जीवनप्रक्रिया भाग-1*

================

*आजचा स्वाध्याय*

खालील मुद्द्यांच्या आधारे

सूत्री आणि अर्धसूत्री विभाजनातील फरक  लिहा. 

# अर्थ

# प्रजननाचा प्रकार

# आढळ

# गरज

# अंतिम निर्मिती

# एकूण विभाजन संख्या

# जनक पेशी

# गुणसूत्र संख्या

# टप्पे

================

*शंका निरसन*

1) *अर्धसूत्री विभाजनाचे शरीरातील स्थान कोणते?*

उत्तर: 

◆ अर्धसूत्री विभाजन सजीवाच्या लिंग पेशीत घडून येते. परंतु याचा अर्थ शुक्राणू आणि अंडाणू मध्ये पेशी विभाजन घडून येते असा चुकीचा अर्थ घेतला जातो. शुक्राणू आणि अंडाणू ही अर्धगुणसूत्रातून तयार झालेल्या जन्य पेशींची नावे आहेत.

◆ नराच्या वृषणातील जननद अधिस्तर (Germinal epithelium) पेशीमध्ये अर्धसूत्री विभाजन होऊन शुक्राणू तयार होतात.

◆ स्त्रियांमध्ये जन्मताच अंडाशयात अर्धसूत्री पेशी विभाजन होऊन साधारण 3 लाख अंडाणू तयार झालेले असतात. पौगंडावस्थेत दर महिन्याला एक याप्रमाणे ते उदरपोकळीत सोडले जातात. 

◆ म्हणजे शुक्राणू आणि अंडपेशी ही दोन्ही अर्धसूत्री विभाजनाने तयार झालेली हेप्लॉईड युग्मके आहेत. 

2) *मानवामधील अर्धसूत्री विभाजनाचा कालावधी कोणता असतो.?*

उत्तर: 

◆ पुरुष यौवनावस्थेत पोहोचल्यानंतर शुक्राणू निर्मितीला प्रारंभ होते ती आयष्यभर चालू राहते. एका दिवसात निरोगी प्रौढ नर लक्षवधी शुक्राणू निर्माण करतो.

◆ स्त्रियांमध्ये पौगंडावस्थेत दर महिन्याला एक अंडाणू पक्व होऊन उदर पोकळीत सोडला जातो. ही अंडाणू निर्मिती क्रिया स्त्रीच्या वयाच्या 40 ते 45 वर्षापर्यंत चालते. 

3) *समजात गुणसूत्रे (homologous chromosomes) म्हणजे काय?*

उत्तर: 

◆ एक आईकडून आणि दुसरे वडीलाकडून आलेल्या डिप्लोईड गुणसूत्र जोडीला समजात गुणसूत्र म्हणतात. 

◆ या दोन्ही गुणसूत्रांची उंची, जाडी, जनुक क्रम आणि गुणसूत्र बिंदूचे स्थान इ. बाबी एकसारखे असतात. 

4) *गुणसूत्र भगिनी (sister chromatids) म्हणजे काय?*

उत्तर: 

◆ पेशी विभाजनात समजात गुणसूत्रांच्या (डुप्लिकेट) प्रति तयार केल्या जातात. 

◆ आईकडून आलेले n गुणसूत्र व त्याचा डुप्लिकेट मिळून 2n गुणसूत्र भगिनी तयार होतात. ते दोन्ही सर्व बाबतीत एकसारखे असतात म्हणून त्यांना गुणसूत्र भगिनी म्हणतात. 

◆ असेच वडिलाकडून आलेल्या 'n' गुणसूत्रपासून '2n' गुणसूत्र भगिनी तयार केल्या जातात. (सोबत दिलेली आकृती पहा.) 

उर्वरित प्रश्न उद्या पाहू. 

■■■

...

★ *मागील सर्व लेख मिळवण्यासाठी खालील लिंकवर क्लीक करा.*

https://shrishail-mathapati.blogspot.com/

💢Ⓜ💢Ⓜ💢Ⓜ